Obóz sportowy, a poziom wewnętrznego poczucia kontroli u dzieci trenujących piłkę nożną.

Autor: Bartosz Zawidzki AWFiS Gdańsk

1.1. WPROWADZENIE

1.1.1. Poczucie kontroli

LOC (locus of control), a więc poczucie (lokalizacja) kontroli, które traktowane jest jako wymiar osobowości, kształtuje się w wyniku doświadczenia indywidualnego jednostki. Jest to tok społecznego uczenia się, które jako pierwszy opisał J.B. Rotter (1966). Odgrywana ono bardzo istotną rolę w sterowaniu naszym zachowaniem. To stwierdzenie pozwala wnioskować, iż stwarzając odpowiednie warunki możliwym jest ukształtowanie w młodym człowieku pożądanej lokalizacji kontroli. W przypadku sportu, tą pożądaną lokalizacją będzie wewnętrzne poczucie kontroli, gdyż działania zawodników okazują się być bardziej skuteczne. Osoby te lepiej radzą sobie w sytuacjach problemowych, gdyż pozwalają im one na wykazanie się swoimi umiejętnościami. [1] Dokładniejsza analiza wpływu poczucia kontroli na efektywność sportowca znajduje się w rozdziale 2.

Wspomnianą sytuacją środowiskową, która może korzystnie wpływać na proces uwewnętrzniania kontroli jest obóz sportowy. W trakcie jego trwania młodzi zawodnicy mają okazję do sprawdzenia swoich możliwości, wiedzy i umiejętności, skuteczności w radzeniu sobie w sytuacjach problemowych oraz samodzielności. Oczywiście zakładając, że opiekunowie stwarzają atmosferę gratyfikującą nawet najmniejsze sukcesy dziecka w osiąganiu samodzielności, udzielając pozytywnych wzmocnień, o których wpływie również traktuje rozdział drugi.

1.1.2. Cel badania

Celem badania było sprawdzenie, czy obóz sportowy ma wpływ na rozwój poczucia kontroli u dzieci w wieku od 7 do 10 lat oraz jaki jest kierunek ewentualnych zmian. Potwierdziłoby to, bądź zaprzeczyło powszechnej opinii na temat wychowawczego aspektu obozów oraz umocniło je jako narzędzie w pracy z dziećmi nad procesem uwewnętrzniania poczucia kontroli. Z punktu widzenia szkoleniowego celem było wykazanie czy obóz może być traktowanych jako sposób na poprawę nie tylko cech motorycznych i technicznych ale także pożądanych cech osobowości, którą bez wątpienia jest LOC wewnętrzne.

Oprócz określenia wpływu obozu na wynik ogólny w teście poczucia kontroli, celem było również sprawdzenie istotnych różnic na skalach S - sukcesów oraz P – porażek, a przez to sprawdzenia, czy obóz sportowy może mieć wpływ na postrzeganie przez dzieci rzeczywistości pod kątem ich kontroli nad zdarzeniami pozytywnymi jak i negatywnymi.

1.1.3 Pytania badawcze

1. Czy obóz sportowy ma wpływ na osobowość dzieci, a w szczególności na ich poczucie kontroli?

2. Czy obóz sportowy ma wpływ na sposób postrzegania odnoszonych sukcesów?

3. Czy obóz sportowy ma wpływ na sposób postrzegania odnoszonych porażek?

1.1.3. Hipotezy badawcze

I. Udział w obozie sportowym dzieci w wieku od 7 do 10 lat wiąże się ze zmianą lokalizacji poczucie kontroli.

II. Udział w obozie sportowym dzieci w wieku od 7 do 10 lat wiąże się ze wzrostem poziomu wewnętrznego poczucia kontroli.

III. Udział w obozie sportowym dzieci w wieku od 7 do 10 lat wiąże się ze wzrostem wewnętrznego poczucia kontroli w sytuacjach porażki.

IV. Udział w obozie sportowym dzieci w wieku od 7 do 10 lat wiąże się ze wzrostem wewnętrznego poczucia kontroli w sytuacjach sukcesu.

1.2. METODA

1.2.1. Osoby badane

Osobami badanymi było 39 chłopców w wieku od 7 do 10 lat trenujących piłkę nożną w klubach: Arka Gdynia - 25 chłopców oraz Dziecięca Akademia Piłkarska Włocławek - 14 chłopców. Wszyscy badani uczestniczyli w zgrupowaniach zimowych: Arka Gdynia od 07.02.2015 r. do 17.02.2015 r., DAP Włocławek od 10.02 do 20.02.2015 r. Obozy miały charakter sportowo-rekreacyjny. Staż trenowania chłopców wynosił od 1 roku do 3 lat. Dobór osób badanych do grupy ograniczało kryterium wieku.

Tabela 4 Osoby badane ze względu na wiek oraz klub.

- Klub Wiek (l.)

- Ilość

Arka Gdynia

7-8

16

DAP Włocławek

7-8

14

Arka Gdynia

9-10

9

1.2.2. Narzędzia badawcze

W badaniu użyto Kwestionariusza do mierzenia poczucia kontroli - KBPK (G. Krasowicz, A. Kurzyp-Wojnarska, 1990) oraz kwestionariusza Skali Poczucia Kontroli u Dzieci Przedszkolnych – SPK-DP (B. Szmigielska 1996). Oba kwestionariusze służą do badania poziomu poczucia kontroli: KBPK normalizacja dla młodzieży w wieku od 13 do 17, SPK-DP 4,6-7,11 lat. Oba kwestionariusze charakteryzują się zadowalająca zgodnością wewnętrzną, rzetelnością oraz trafnością diagnostyczną. Charakterystyka:

KBPK - składa się z 46 pytań, w tym 36 to pytania diagnostyczne. Pytania dotyczące zdarzeń pozytywnych tworzą skalę Sukcesów; pytania dotyczące zdarzeń negatywnych tworzą skalę Porażek. Niskie wyniki świadczą o poczuciu kontroli zewnętrznej, a wysokie - o poczuciu kontroli wewnętrznej. Kwestionariusz ma dwie wersje - dla dziewcząt i chłopców - różniące się wyłącznie formą gramatyczną pytań.

SPK-DP - składa się z 18 pytań opisujących różne sytuacje z życia dziecka. Na każde pytanie dziecko ma do wyboru dwie odpowiedzi. Połowa pytań tworzy skalę Sukcesów, a połowa - skalę Porażek. Wysoki wynik w SPK-DP wskazuje na poczucie kontroli zewnętrznej.

Tabela 5 Właściwości narzędzi testowych KBPK oraz SPK-DP

KBPK SPK-DP

Przeznaczenie

badawcze, diagnostyczne

Rzetelność

zadowalająca

zadowalająca

Trafność

zadowalająca

zadowalająca

Normy

13-17 l.

4,6-7,11 l.

1.2.3. Procedura

Procedura przeprowadzenia badania została zastosowana jednakowo w przypadku obu grup – Arka Gdynia oraz DAP Włocławek. Chłopcy w wieku 7-8 lat DAP Włocławek i Arka Gdynia zostali przebadani za pomocą kwestionariusza SPK-DP, zaś 9-10 Arka Gdynia KPBK.

Wykonane zostały dwa pomiary, pierwszy pomiar na dwa dni przed wyjazdem na 10-dniowy obóz sportowy, zaś drugi dwa dni po powrocie z obozu. Za każdym razem był to pomiar wykonany tym samym kwestionariuszem. Każdy z uczestników badany był osobno. Pierwszym krokiem było wyjaśnienie jego celów i przebiegu, następnie została uzyskana zgoda na przeprowadzenie testu oraz prośba udzielenie odpowiedzi na poszczególne pytania zadawane przez badacza zgodnie z instrukcją (w przypadku kwestionariusza SPK-DP) lub dokładne przeczytanie instrukcji i wypełnienie kwestionariusza (w przypadku KPBK). Badani mieli możliwość konsultowania poszczególnych pyta w przypadku problemów ze zrozumieniem ich treści. Udział w badaniu był dobrowolny. Osoby badane nie otrzymały żadnej motywacji zewnętrznej za udział w badaniu.

Po wykonaniu obu pomiarów określony został poziom poczucie kontroli przed i po obozie wszystkich badanych oraz sprawdzenie, czy zaistniała istotna różnica pomiędzy wynikami pomiaru przed i po obozie oraz jaki był jej kierunek. To samo uczyniono na podskalach S (sukcesów) i P (porażek).

3.3 Wyniki

Statystyczna analiza opisowa wykazała, że średnia wyników stenowych na wszystkich podskalach oraz stenowych wyników ogólnych mieści się w kryterium wewnętrznego umiejscowienia kontroli. Oznaczałoby to, że większość dzieci w badanej grupie przypisuje zarówno sukcesy jak i porażki intencjonalności swoich działań. Warto jednak zwrócić uwagę, że podana normalizacja w teście KP-BK dotyczyła dzieci starszych w związku z tym, trafność tego typu uśrednienia może być zaburzona.

Po przeprowadzeniu analizy częstości stwierdzono, że zarówno na skalach S i P oraz wynikach ogólnych większość dzieci osiągnęła niższe wyniki w teście, co oznaczało przesunięcie na skali poczuci kontroli w kierunku lokalizacji wewnętrznej. Analizie zostały objęte wyniki surowe, gdyż wyniki stenowe ze względu na brak norm dla chłopców wieku 8-10 lat (analiza taka byłaby nietrafna).

Wynik surowy na skali S: 16 niższych, 7 wzrosło, 16 równych.

Wynik surowy na skali P: 12 niższych, 8 wyższych, 19 równych

Wynik surowy ogólny: 21 niższy, 10 wyższy, 8 równych

Wskazywałoby to, iż hipoteza badawcza została potwierdzona. Analiza danych testem normalności rozkładu K-S wykazała jednka że ze względu na małą ilość próby, rozkłady obiegają od normalnego. Do obliczenia istotności różnicy wykorzystano więc nieparametryczny odpowiednik testu T-Studenta dla prób zależnych test Wilcoxona. Po analizie istotności zaistniałych różnic pomiędzy wynikami okazało się, że żadna z nich nie jest istotna nawet na poziomie zadowalającym (0,06). Najbliżej tego wyniku były rezultaty osiągnięte na skali S i oraz ogólne.

Dyskusja wyników

Pomimo faktu, iż przeważająca ilość dzieci osiągnęła po obozie wyniki wskazujące na wzrost w kierunku wewnętrznego poczucia kontroli, ze względu na niezadowalającą istotność różnicy pomiędzy wynikami nie można uznać żadnej z hipotez za potwierdzoną. Inne badania nad umiejscowieniem poczucia kontroli u sportowców pokazały, że zawodnicy o wyższym poczuciu kontroli wewnętrznej rzadziej rezygnowali z działalności sportowej, niż ci o niskim (Tennen & Sharp, 1983)[2]. Co ciekawe te same badania wykazały, że w przypadku tych drugich istnieje istotna korelacja pomiędzy poziomem poczucia kontroli, a wiarą w przesądy, które maja niejako kompensować potrzebę kontroli i tworzyć jej iluzję. Potwierdziły to także badania Emily Mouyard (2010), a także wykazały dodatkowo, iż mężczyźni trenujący charakteryzują się istotnie wyższym od kobiet trenujących poczuciem kontroli wewnętrznej. [3] Kolejne badania Mouyard nt. różnic w umiejscowieniu poczucia kontroli pomiędzy płciami, wykazały, że zachodzi tu istotna różnica. Mężczyźni w większym stopniu niż kobiety przejawiają poczucie kontroli wewnętrznej. Częściej więc jako przyczynę porażki tłumaczą zbyt mały wysiłek włożony w osiągnięcie celu. Można przez to przyjąć, że kobiety przyjmują mniej korzystny wzorzec atrybucyjny.[4]

Ciekawe wydają się być wyniki badań przeprowadzonych nad koszykarzach autorstwa Krzysztofa Szablowskiego (2004), który badał wpływ poczucia kontroli na ogólny poziom sportowy młodych koszykarzy. Oprócz ustalenia, iż w grupie badanej przeważa nieokreślone lub wewnętrzne poczucie kontroli (co wydaje się być charakterystyczne dla osób uprawiających sport w ogóle [Kościelak i Maroszek, 1998; Pietrzyk, 1983]]) to jednak jej wpływ na ogólny poziom gry jest minimalny, zaś na konkretne aspekty techniki specjalnej niemal żaden. Inne badania, tym razem na żeglarzach, wykazują istotny wpływ poczucia kontroli wewnętrznej na ogólny wynik sportowy.[5]

Co więcej, kolejne prace nawiązujące do tego tematu wskazują, że umiejscowienie kontroli nie tylko ma wpływ na osiągnięcia zawodników ale także na styl przywództwa i motywowania swoich podopiecznych przez trenerów. Ci o wewnętrznym locus charakteryzowali się (bardziej pożądanym) stylem umiarkowanego wsparcia autonomii sportowca, zaś trenerzy z locus zewnętrznym stylem polegającym na kontrolowaniu zachowań, skierowanym ku apodyktyczności (M. Mladenović, 2010).[6] Wyniki badań na siatkarzach przeprowadzone przez Botwina i Starostę (2002) wykazały, że im zawodnik wyżej oceniał siebie (wysoki poziom kontroli wewnętrznej), tym bardziej trafnie potrafił ocenić swój wynik sportowy. [7] Ma to ogromne znaczenie w procesie przygotowania do sezonu, gdyż pozwala na lepsze planowanie i ustanawianie celów, zmniejsza szansę na różnice pomiędzy samooceną, a oceną z zewnątrz, umożliwia wypracowanie poczucia pewności siebie oraz skoncentrowanie się wyłącznie na działalności sportowej. Badacze zwracają uwagę, że w połączeniu z wysokim lękiem poznawczym poziom samozaufania znacząco spada (Orbach 1999;[8] Wiggins 1998;[9] Rodrigo, Lusiardo i Pereira 1990[10]). Podobnie dzieje się z parametrem określającym adekwatną oceną swoich umiejętności piłkarskich (Ommundsen i Vaglum 1991). Co ciekawe u zawodników z niskim poziomem lęku i dużym zaufaniem do swojej osoby napięcie przedstartowe ułatwia im grę. Problem z samooceną polega również na tym, że znalezienie równowagi i zbieżności pomiędzy „ja idealne” i „ja realne” jest niezwykle trudne.

Jednakże należy zwrócić uwagę, że u osób uprawiających sport, LOC potrafi być zależne od sytuacji (mecz, trening, turniej) różne od LOC ogólnego. Dowodzą tego wyniki badań przeprowadzonych na siatkarkach (Rutkowska, 2010). Badane zawodniczki, prezentujące poziom mistrzowski, wykazują istotnie wyższy poziom LOC sytuacyjnego, niż poziomu ogólnego (zgeneralizowanego) poczucia kontroli. Analiza ogólnego poczucia kontroli, w kontekście innych zmiennych osobowościowych, wykazała istnienie zależności pomiędzy poziomem LOC a dążeniem do celu czy dominacji. [11] Obserwacja uzyskana w wyniku badania zależności między obozem sportowym, zmianą umiejscowienia poczucia kontroli skłania do stwierdzenia, iż temat wpływu tego typu wyjazdów na cechy osobowościowe młodych zawodników jest godny zainteresowania. Po pierwsze ze względu na swój aspekt wychowawczy, po drugie zaś szkoleniowy. Dalsze badania na większej i bardziej zróżnicowanej wiekowo próbie mogłyby wykazać, iż wpływ ten jest istotny. Trudno znaleźć raporty z innych badań dotyczących tego samego zagadnienia, tym bardziej w obrębie gier zespołowych, o samej dyscyplinie jaką jest piłka nożna nie wspominając. Przeprowadzenie podobnych testów na zawodnikach i zawodniczkach we wszystkich kategoriach wiekowych, stażach treningowych oraz innych dyscyplinach mogłoby dostarczyć niezwykle ciekawych danych i zmienić spojrzenie na to czym jest obóz sportowy ale i sport w ogóle.

Streszczenie

Lokalizacja poczucia kontroli (LOC – ang. locus of control) jest zmienną osobowościową mająca duże znaczenie w kontekście psychologicznych predyspozycji sportowca. Wewnętrzne umiejscowienie poczucia kontroli sprzyja rozwojowi, wzmożonemu wysiłkowi w doskonaleniu swoich umiejętności, determinuje pewność siebie oraz jest związane z poczuciem sprawstwa. Odpowiednie badanie LOC pozwala zarówno na selekcję zawodników posiadających jej pożądane właściwości jak i diagnozę deficytów i ich poprawę poprzez trening.

Badanie dotyczyło grupy 39 chłopców trenujących piłkę nożna, którzy uczestniczyli w obozie sportowym. Celem badania było sprawdzenie, czy wyjazd na obóz sportowy wpłynie na ich LOC. Narzędziami, którymi się posłużono był testy KBPK (chłopcy w wieku 7-8 lat) oraz SPK-DP (chłopcy w wieku 9-10 lat). Postawione hipotezy zakładały, że zarówno na podskalach S (sukcesów), P (porażek) jak i w wynikach ogólnych dojdzie do uwewnętrznienia poczucia kontroli.

Pomimo, faktu, że w wyniku pomiaru przed i po obozie zauważono, iż u większości chłopców na poziomie wyników surowych doszło do zmian w kierunku wewnętrznego poczucia kontroli (Skala S – 16, skala P – 12, ogólnie – 21) to różnice te nie są istotne statystycznie (>0,06). Postawione hipotezy nie zostały więc potwierdzone. Jednakże obserwacje dokonane w trakcie badania skłaniają ku kontynuacji zainteresowania tematem wpływu obozu sportowego na poziom kontroli wśród młodych piłkarzy nożnych.

[1] Krasowicz G., Kurzyp-Wojnarska A., 1990. Kwestionariusza do badania poczucia kontroli - KBPK

[2] Tennen, H. & Sharp, J. P. (1983). Control Orientation and the Illusion of Control.Journal of Personality Assessment, 47

[3] E. Mouyard, 2010. The Relationship Between Locus of Control, Sport Competition Anxiety, and Superstitious Behavior.

[4] Rutkowska K. 2010. Poczucie kontroli w kontekście innych cech osobowości sportsmenek, AWF Biała Podlaska

[5] Szablowski K. 2004. Wpływ poczucia kontroli na poziom sportowy młodych koszykarzy. AWF Poznań [w.] Korelaty psychologiczne aktywności ruchowej I sukcesów w sporcie. Z badań nad osobowością sportowców i studentów uczelni wychowania fizycznego. red. Mikołajczyk M. 2004. Warszawa

[6] Mladenović M., The link of a coach’s perception of locus of control and his/her motivational approach to atheletes, Serbia 2010

[7] Botwina R., Starosta W., Mentalne wspomaganie sportowców. Teoria i praktyka, Warszawa-Gorzów Wlkp. 2002

[8] Orbach I. 1999, The relationship between self-confidence and competitive anxiety in influencing sport performance. The Sciences and Engineering, Aug, Vol 60

[9] Rodrigo G, Lusiardo M. PereiraG. 1990 Relationship between anxiety and performance In soccer players. International Journal of Sport Psychology, Apr-Jun, Vol 21 (2)

[10] Wiggins M.S. 2005. Anxiety and burnout in female collegiate ice hockey and soccer athletes. Perceptual and motor skills: Vol 101

[11] Rutkowska K. 2010. Poczucie kontroli w kontekście innych cech osobowości sportsmenek, AWF Biała Podlaska